IZABELLA GUSTOWSKA

Wystawa Płeć? Sprawdzam! Kobiecość i męskość w sztuce Europy Wschodniej to pierwszy reprezentatywny przegląd sztuki wschodnioeuropejskiej poświęconej problematyce ról płciowych od lat 60. ubiegłego wieku. Dwie dekady po upadku muru berlińskiego kuratorka Bojana Pejić wraz z zespołem ekspertów z 24 krajów przygotowała obszerną ekspozycję, obejmującą ponad 300 prac – malarstwo, rzeźbę, instalacje, fotografie, plakaty, filmy i wideo. Z dzieł ponad 200 artystów wyłania się nader złożony, wielowymiarowy obraz tego stosunkowo mało znanego rozdziału najnowszej historii sztuki, którego wkład do dyskursu genderowego może się w przyszłości okazać istotny.      

Płeć? Sprawdzam! Kobiecość i męskość w sztuce Europy Wschodniej śledzi przemiany, jakim ulegały w sztuce stereotypowe wyobrażenia na temat ról kobiet i mężczyzn w konkretnych warunkach społeczno-politycznych. Wystawa zainicjowana i wspierana przez Fundację ERSTE odtwarza te relacje między sztuką a historią zarówno w ujęciu chronologicznym, jak i tematycznym.        

Aż po lata 60. dominuje w socrealistycznych przedstawieniach robotnic i robotników bohaterska kobiecość i męskość. To przeistaczanie rzeczywistości w propagowanej przez państwo wizji „społeczeństwa bezpłciowego” obnaża z ironią sztuka nieoficjalna. Po okresie zbiorowych utopii sterowanych polityką państwa aż do upadku komunizmu rozwijają się tendencje do indywidualizacji i liberalizacji, regionalnie zróżnicowane i nie wolne od regresów, ale stwarzające przestrzeń dla sztuki nonkonformistycznej. Od lat 70. oglądamy kobiecość i męskość w nowych formułach, poza propagandowymi stereotypami.               

Budząca się na nowo samoświadomość znajduje odzwierciedlenie zarówno w autoportretach artystek i artystów, jak i w przedstawieniach cielesności, podmiotowości i seksualności demonstracyjnie wystawianej na pokaz, podważającej heteronormatywność i heroiczne ideały męskości. Nawet obrazy i rzeźby abstrakcyjne często nawiązują antropomorficznymi formami do relacji płci w społeczeństwie. Emancypacja od stereotypowych wzorców kobiecości i męskości idzie w parze z emancypacją od tradycyjnych środków artystycznych; coraz bardziej zyskują na znaczeniu nowe media i formy sztuki, takie jak fotografia, film, wideo i performance. Także artystki coraz wyraźniej wysuwają się na czoło. Wraz z upadkiem muru berlińskiego (1989) i końcem reżimów socjalistycznych pojawiają się nowe wyzwania w postaci nacjonalizmów i neoliberalnych wpływów z Zachodu. Tematem sztuki stają się neokonserwatywne ograniczenia w konstruowaniu norm kobiecości i męskości, towarzyszące nowo uzyskanej swobodzie. Krytyka ideologii szowinistycznych, militarystycznych, mizoginistycznych i dyskryminujących mniejszości jest teraz uprawiana w kontekście teorii feministycznych. Podejmuje się otwarcie również temat homoseksualizmu. Artyści poddają pod dyskusję zarówno stereotypowe wyobrażenia o macierzyństwie, jak i podlane religijnym sosem ideały kobiecości i patriarchalne struktury władzy. Aby podkreślić publiczne i polityczne znaczenie kobiecej tożsamości sięgają też do historycznych alegorii kobiecości.